‘ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਲੱਗੀ ਹਰ ਲਾਠੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਾਬੂਤ ਵਿਚ ਮੇਖ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰੇਗੀ’… ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਉਦੋਂ ਕਹੀ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਵਿਚ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਾਬੂਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਹਰ ਸੋਟੀ ਲਈ ਮੇਖ ਲਗਾਉਣ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੋ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਗਿਆ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ, 8 ਨਵੰਬਰ 1927 ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਮੋਂਟੇਗ ਚੇਮਸਫੋਰਡ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ 3 ਫਰਵਰੀ 1928 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਆਇਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਸਮੇਤ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਣ ਵਰਗੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਏ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਵੀ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।
ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ
ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਾਈਮਨ ਗੋ ਬੈਕ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਹੜਤਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਲਈ। ਲਾਹੌਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਝੰਡੇ ਦਿਖਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਭੀੜ ‘ਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕੀਤਾ।
ਲਾਹੌਰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਐਸਪੀ ਜੇਮਸ ਏ ਸਕਾਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਸ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਲਾ ਜੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ 18 ਦਿਨ ਤੱਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ 17 ਨਵੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ।
ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੋਗ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਆਪਣੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਲਾਲ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਬਦਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਜੇਮਜ਼ ਏ. ਸਕਾਟ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਪਰ ਇੱਕ ਗਲਤ ਪਛਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਸਕਾਟ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਐਸਪੀ ਜੌਹਨ ਪੀ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।
ਦੋਵਾਂ ਨੇ 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਬੈਂਕ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ
ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਾਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਸਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਿਕੜੀ ਲਾਲ-ਬਲ-ਪਾਲ ਦੇ ਲਾਲਾ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੜਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਵੀ ਕੀਤਾ।
ਲਾਲਾ ਰਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਜਨਵਰੀ 1865 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਗਰਵਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਆਜ਼ਾਦ ਉਰਦੂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ 1885 ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੇਲੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ।
ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਵੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਲਈ, ਉਹ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਬੈਂਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ ਵੈਦਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਭਾਵ ਡੀਏਵੀ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਇਆ।